Barış TINAY*
22 Haziran 1993 tarihinde gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi’nde Avrupa Konseyi, adaylık için başvuruda bulunmuş ülkelerin, tam üye olmadan önce karşılaması gereken kriterleri belirlemiştir. Bu kriterler siyasi, ekonomik ölçütler ve birlik müktesebatının benimsenmesi olarak üç başlıkta toplanmıştır.
Türkiye, 1999 Helsinki Zirvesi’nde aday ülke olarak ilan edildikten sonra, AB Komisyonu tarafından Türkiye’nin yıllık ilerleme raporları hazırlanmaya başlamıştır. Bu raporlar, Türkiye’nin tam üyelik kriterlerinin sağlanması bakımından kaydettiği ilerlemeleri ve mevcut eksiklikleri değerlendirmektedir. Rapor bu niteliğiyle aynı zamanda siyasi iktidarların da yıllık faaliyetlerini özetleyebilmektedir.
Ekonomik kriz ile birlikte geleceği tartışılmaya başlanan Avrupa Birliği, Avro Birliği’ni ve dolayısıyla batmakta olan üye ülkeleri kurtarmak için yapısal reformları hayata geçirmektedir. Her krizden güçlü çıkmasını başarabilen AB, yapısal reformlarla birliğini güçlendirerek, önümüzdeki yıllarda gücünü ve dolayısıyla önemini de arttıracaktır. 2001 ekonomik krizi sonrasında kendi yapısal reformlarını gerçekleştirebilen Türkiye ise, küresel ekonomik krize Avrupa Birliği’ne göre çok daha hazırlıklı yakalanmıştır. Nitekim ekonomisi, 2009 yılında -%4.8 küçülmesine rağmen 2010 yılında %9.2, 2011 yılında ise %8.5 büyüme oranlarına ulaşarak, çıkışı sağlayabilmiştir. Bu değerlendirmeler 2012 İlerleme Raporu’nda da önümüze çıkmaktadır.
İlerleme Raporu’ndaki açıklamalar
İlerleme Raporu’nun ekonomik kriterler değerlendirmesinde, işleyen bir piyasa ekonomisinin mevcudiyeti ve birlik içinde rekabet baskısı ve piyasa güçleriyle baş edebilme kapasitesi gerektirdiğini belirten 1993 tarihli Kopenhag Zirvesi sonuçları temel alınmaktadır.
İç talebe dayalı yani tüketim odaklı bir büyüme sağlayan Türkiye ekonomisi, yüksek cari açık sebebiyle riskler taşımaktadır. Tüketim arttıkça ithalat artmakta ve bu da cari açığın daha da büyümesine yol açmaktadır. Hükümet, cari açığın azaltılması konusunda ihracat odaklı politikalara geçişi sağlama niyetindedir. Komisyon’un raporunda da hükümetin kararlılığına vurgu yapılmaktadır. Fakat Hükümetin açıkladığı 2013–2015 dönemini kapsayan 3 yıllık “Orta Vadeli Plan”da cari aç
ık için kısa vadede çözüm öngörülmediği ve yapısal reformların uzun döneme yayıldığı görülmektedir. Dolayısıyla rapordaki söylemle, hükümetin politikaları arasında bir çelişki bulunmaktadır.
Komisyon, yapısal olarak krizlere görece dayanıklı hale gelen Türkiye ekonomisini, cari açığı kapatmak için kullandığı sermaye akımları konusunda da uyarmaktadır. Küresel ekonomik krizde sermaye akımlarının tersine dönebileceği ve ekonomide riskler doğurabileceği vurgulanmaktadır. Nitekim uzmanlar, küresel ekonomik krizin 3. Evresinin, gelişmekte olan ülkeler üzerinde başlayabileceğinin altını çizmektedir.
Cari açık için en doğru kaynak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıdır. Türkiye ekonomisi ise ağırlıklı olarak portföy yatırımları olarak ve kredi ya da borç şeklinde gelen kaynaklara bağlıdır. Sıcak para olarak adlandırılan bu kaynaklar büyük risk taşımaktadır; çünkü sıcak para herhangi bir kriz durumunda ülkeyi hızla terk etmekte ve finansal sorunlara yol açabilmektedir. Hükümet ise büyümeden vazgeçemediği için cari açığı desteklemek adına özelleştirmeler yapmakta; bedelli askerlik, yabancılara gayrimenkul satışını kolaylaştıran yasalar çıkartarak günü kurtarma politikalarına başvurmakta ve seçim kaygılarıyla yapısal reformlara girişememektedir.
Yüksek enflasyon kaygıları ve hala yüksek olan cari işlemler açığı dolayısıyla TL’nin artan küresel risklere karşı kırılganlığı, genişleyici para politikası önünde engel teşkil eden unsurlardır. 2011 yılından bu yana Merkez Bankası faiz koridoru ve hedefe yönelik bir takım makro-ihtiyati tedbirler aracılığıyla oldukça karmaşık politikalar uygulamaktadır. İlerleme Raporu’nda Merkez Bankası’nın politikaları başarılı olarak değerlendirilmektedir. Merkez Bankası Kanunu’nun Banka’nın bağımsızlığını tam olarak sağlayamadığı eleştirileri ise devam etmiştir. Nitekim Ekonomi Bakanı’nın son dönemde Merkez Bankası’nın politikalarına yönelttiği ağır eleştiriler, Merkez Bankası’nın siyasi baskı altına alınmaya çalışıldığının en son somut göstergesi olmuştur.
2012’nin ilk yarısında zayıflayan iç talep bütçe performansını olumsuz yönde etkilemiştir. Reel vergi gelirleri 2011 yılı seviyesinde kalmış ve toplam gelirlerin üçte ikisini oluşturan dolaylı vergiler ise tüketici ve ithalat talebindeki yavaşlama neticesinde gerilemiştir. Burada Türkiye’nin yapısal bozukluklarından birine değinmek durumundayız. 2011 yılı bütçesi vergi gelirlerini incelediğimiz zaman toplanan vergilerin, %67’sini dolaylı vergiler oluşturmaktadır. Oysa gelişmiş ekonomilerde dolaylı ve dolaysız vergiler arasındaki oran yarı yarıyadır. Bu yapısal bozukluk, düşük gelirliden daha çok vergi alınmasına neden olmaktadır; çünkü gelir üzerinden değil harcama üzerinden bir vergi toplama yöntemi benimsenmektedir.
“Kamu Mali Yönetimi Kanunu”nun kabul edilmesinin ardından dört yıl geçmesine rağmen, özellikle bütçe sürecine ilişkin hesap verilebilirliğin, etkinliğin ve şeffaflığının artırılmasına yönelik tedbirlerin alınmaması bir diğer eleştiri konusudur. AKP hükümetinin “şeffaflık” gibi bir yönetim zihniyetinden çok uzak olduğu aşikardır. Nitekim İlerleme Raporu’nda bu yönde hiçbir ilerlemenin kaydedilmediği vurgulanmaktadır.
Raporda AKP Hükümeti’nin, siyasi alanda olduğu gibi ekonomik alanda da otoriter bir eğilime girdiği açıklanmaktadır. Nihai kullanıcı fiyatlarının maliyet temelli yöntemle ilişkilendirildiği otomatik fiyat endeksleme mekanizmaları sadece doğalgaz ve elektrik sektörlerinde uygulanmasına rağmen, Hükümet, giderek artan bir şekilde, ulaşım sektörü de dahil olmak üzere otomatik fiyat endeksleme mekanizmalarını askıya alarak fiyatlara müdahale etme ve fiyatları bağımsız olarak belirleme eğilimi taşımaktadır.
AKP hükümetinin özelleştirme çalışmaları da raporda önemli bir bölümü oluşturmaktadır. 2012 yılı içerisinde başlıca elektrik üretim tesislerinin, otoyolların, köprülerin ve bazı limanların özelleştirilmesi planlanmaktadır. Türk Hava Yolları, Türk Telekom, Petkim’in kalan payları ile devlete ait olan Halkbank ve Vakıfbank’ın özelleştirilmesi gündemdedir.
Türkiye – Avrupa Birliği ekonomik ilişkilerine baktığımızda ise 2010 yılında %41,7 olan AB’nin Türkiye’nin toplam ticareti içindeki payı, 2011 yılında %40,8’e gerilemiştir. 2010 ila 2011 yılları arasında, AB’nin, Türkiye’nin toplam ihracatı içindeki payı %46 seviyesinde sabit kalırken Türkiye’nin toplam ithalatı içindeki payı %42,6’dan %41,7’ye inmiştir. 2012 yılının ilk yarısına ait veriler, AB’deki talebin zayıflaması nedeniyle söz konusu payların azalmaya devam edeceğini göstermektedir.
Değerlendirme ve öneriler
Raporun ekonomik kriterler üzerindeki değerlendirmeleri objektif bakış açısıyla hazırlanmış görünmektedir. Mali anlamda Türkiye ekonomisi olumlu özellikler göstermesine rağmen cari açık ve enflasyonist baskılar, ekonominin kırılganlığını göstermektedir. Ekonomide şeffaflık konusunda herhangi bir ilerlemenin olmaması ve AKP hükümetinin ekonomik alanda da otoriterleşmesi raporun ekonomik değerlendirmesinin başlıca eleştiri kaynaklarını oluşturmaktadır.
Türkiye’nin sağlıklı bir ekonomik yapıya kavuşabilmesi ve kırılganlığını azaltabilmesi için bazı reformları hızlıca gerçekleştirmesi gerekmektedir çünkü cari açığın sürdürülebilirliği her geçen gün zorlaşmaktadır. Aşağıda temel olarak bazı reform önerileri yer almaktadır. Bunlara tabii ki eklemeler de yapılabilir; fakat şu an için en önemlileri bunlar gibi gözükmektedir:
1-Türkiye’deki cari açığın en temel sebebi enerji ithalatıdır. Türkiye doğalgaz ve petrol rezervlerine sahip olmadığı için bunları zorunlu olarak dış ülkelerden ithal etmektedir. Ciddi bir planlamayla alternatif enerji yöntemlerinin yaygınlaştırılması gerekmektedir.
2-Üretimin ithalata dayalı yapısının yerli ürünlerle değiştirilmesi sağlanmalıdır. Nitekim ihracatta 100 dolarlık bir ürünün, 82 doları ithal edilen ara mallarla oluşturulmaktadır.
3-Vergi sistemi, dolaylı vergilere dayalı olmaktan çıkarılmalıdır. Vergi adaletsizliği ortadan kaldırılmalıdır.
Bu yapısal değişiklikler cari açığı ciddi anlamda azaltabilecek ve risklere karşı daha güçlü bir ekonomik yapı sağlayacaktır. Önümüzdeki dönemde düzenlenecek seçimler, hükümetin mali disiplinden taviz vermesine ve reformların ertelenmesine yol açabilir. Ülke istikrarı ve güçlü bir ekonomik yapı için kararlı bir siyasi irade oluşmalıdır.
*Barış TINAY, Marmara Üniversitesi AB İktisadı Y.Lisans Öğrencisi, CHP Beyoğlu İlçe Başkan Yardımcısı – baristinay@gmail.com